Ze względu na działanie roztocza na skórze pojawiają się wysypki grudkowo-pęcherzykowe. Choroba jest typowa dla osób bezdomnych i członków rodzin dysfunkcyjnych. Częściej objawia się w niehigienicznych warunkach, ale czasami obserwuje się go również u osób czystych. Jak wygląda roztocz świerzbu Rekordzista miał ich 100 w ciele. Mamy do czynienia ze zmasowanym atakiem kleszczy – alarmują lekarze i weterynarze. Potwierdzają to właściciele psów. Wystarczy nawet krótki spacer po trawie w lesie, by pies wrócił do domu z kleszczami na brzuchu. Te pajęczaki czyhają też na opiekunów zwierząt. Do zakażenia świerzbem może dochodzić w dwojaki sposób. Pierwszy i najczęstszy sposób polega na kontakcie bezpośrednim – istniejące w skórze ludzkiej pasożyty przenoszą się na inne osoby poprzez uścisk dłoni, poklepanie po plecach, przytulenie, czy spanie w jednym łóżku. Należy uważać na takie sytuacje, w których mamy do Ile żyją kleszcze i po jakim czasie nie będą w stanie wkłuć się w skórę? Kleszcze bytują w ściółce, trawach i roślinności do około 1 metra wysokości. Spacerując po lesie, parku czy łące możemy nieświadomie, na ubraniu, przynieść do domu kleszcza. Sprawdź, jak długo kleszcz przeżyje w domu i dowiedz się, jak go unieszkodliwić Wielkość (ok. 0,8-1 mm) oraz waga kleszcza pozwalają mu na przebywanie w skórze bez pobudzenia narządów czucia w skórze człowieka. Właściwie jedyny moment, kiedy możemy poczuć obecność kleszcza na skórze jest moment kiedy kleszcz zagnie włos w trakcie wędrówki po ciele. nonton film keluarga cemara 2 full movie. Rumień po kleszczu, tzw. rumień wędrujący to pierwszy symptom, który może świadczyć o zakażeniu krętkiem Borrelia burgdorferi. Rumień ten pojawia się na skórze w wyniku ukąszenia kleszcza. Charakterystyczna wysypka w kształcie koła ukazuje się w ciągu od 3 do 30 dni od ukąszenia, może wystąpić w różnych miejscach ciała, niekoniecznie w miejscu ukąszenia. Czy rumień po kleszczu boli? Jak długo utrzymuje się na skórze? Sprawdź! Zobacz film: "Ciekawe gry i zabawy dla całej rodziny" spis treści 1. Jak rozpoznać rumień po kleszczu? 2. Inne objawy boreliozy 3. Jak długo rumień po kleszczu utrzymuje się na skórze? 4. Jak skutecznie zapobiegać zakażeniom? rozwiń 1. Jak rozpoznać rumień po kleszczu? Rumień wędrujący po kleszczu wygląda jak duża, okrągła wysypka. Zwykle mierzy od 5 do 6,5 cm i stopniowo rozszerza się; może osiągnąć nawet 30 cm. Pośrodku najczęściej znajduje się centralne przejaśnienie. U osób o ciemnej karnacji rumień może przypominać siniak. Niestety, objaw ten pojawia się tylko u części osób zakażonych boreliozą, co może niekiedy utrudniać diagnozę. Czy rumień po kleszczu boli lub swędzi? Często bywa cieplejszy niż reszta ciała przy dotyku, jednak najczęściej nie swędzi i nie jest bolesny. 2. Inne objawy boreliozy Oprócz charakterystycznego rumienia po ukąszeniu kleszcza, mogą pojawić się także takie objawy, jak: bóle stawów; gorączka; dreszcze; ból głowy, obrzęk węzłów chłonnych. 3. Jak długo rumień po kleszczu utrzymuje się na skórze? Rumień po kleszczu przez kilka następnych dni stopniowo rośnie. Aby go wyleczyć niezbędny jest antybiotyk. Zwykle terapia antybiotykami szybko przynosi efekty i rumień znika w kilka dni. Bez podania leków rumień zniknie również, jednak wtedy potrwa to dużo dłużej, niż w przypadu zastosowania leczenia, a krętki Borrelia burgdorferi w dalszym ciągu będą rozprzestrzeniać się w organizmie. 4. Jak skutecznie zapobiegać zakażeniom? Aby uniknąć rumienia po kleszczu, a co za tym idzie groźnej boreliozy, warto zadbać o odpowiednią ochronę przed kleszczami, a w przypadku gdy dojdzie do ukąszenia, szybko go usunąć. W czasie spacerów w parku czy w lesie zalecane jest noszenie ubrań osłaniających ciało, najlepiej w jaskrawych kolorach, na których łatwo zauważyć kleszcza, stosowanie środków odstraszających owady. Warto również nosić wysokie buty. Zawsze po powrocie warto dokładnie obejrzeć całe ciało, czy nie doszło do ukąszenia kleszcza. Im szybciej usuniemy insekta, tym lepiej. Wynika to z faktu, że bakteria boreliozy znajduje się w jelitach kleszcza i dostaje się do organizmu człowieka poprzez gruczoły ślinowe kleszcza, a krętki uaktywniają się, gdy jelita kleszcza wypełnią się krwią. Zanim bakteria dostanie się do organizmu żywiciela, mija zwykle około półtorej doby. Jeśli zauważymy jakiekolwiek objawy ukąszenia kleszcza powinniśmy jak najszybciej usunąć pajęczaka, zdezynfekować miejsce zakażenia i obserwować. W przypadku wystąpienia rumienia po kleszczu lub innych objawów boreliozy, należy jak najszybciej udać się do lekarza, ponieważ choroba ta nieleczona może prowadzić do wielu poważnych powikłań. polecamy Uważa się, że to maj jest okresem, w którym rozpoczyna się sezon na kleszcze. Ale aż do późnego lata te pajęczaki czają się na roślinach, by odnaleźć ofiarę, której krwią będą mogły się pożywić. Populacja kleszczy zależna jest od aury panującej zimą – im mroźniejsze zimowe miesiące, tym mniej kleszczy występuje w późniejszym, cieplejszym okresie. Kleszcz jest pajęczakiem, którego wcale nie tak łatwo dostrzec na skórze. Przypomina niewielkiego pajączka – posiada małych rozmiarów tułów oraz cztery pary odnóży. Jego wielkość zależy od fazy rozwoju. Niewielkie nimfy z trudnością można dostrzec gołym okiem, a przecież im dłuższy jest ich czas przebywania na skórze, tym łatwiej można zarazić się od nich groźnymi chorobami. Gdzie występują kleszcze? Kleszcza najłatwiej spotkać w terenie pokrytym roślinnością. Im jest ona gęstsza, tym łatwiej można nabawić się niechcianego lokatora na swoim ciele. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by kleszcza złapać na pikniku w niskiej trawie. Z reguły jednak te pasożyty czają się na wysokości ponad metra na różnych krzakach, drzewach lub trawach. Czekają, aż osoba ocierająca się o nie, przeniesie je na swoją skórę. Samo ugryzienie kleszcza nie boli i jest praktycznie niezauważalne. Dość wspomnieć, że aż 65% osób chorych na boreliozę nie odnotowało momentu ugryzienia i nie przypomina sobie w ogóle posiadania kleszcza. Wszystko dlatego, że pajęczak ten przy ugryzieniu wypuszcza pod skórę substancje znieczulające i przeciwzapalne. Gdy kleszcz już ugryzie Warto wiedzieć o tym, że im krótszy czas przebywania kleszcza na skórze, tym mniejsze ryzyko, że przeniesie on na swojego żywiciela którąś z niebezpiecznych chorób, jakich może być potencjalnym nosicielem. Dlatego skórę warto sprawdzać po każdym przebywaniu w miejscu, które może być siedliskiem kleszczy. Nie zawsze wystarcza zwykła wzrokowa obserwacja, bowiem małe nimfy kleszczy są praktycznie niewidoczne gołym okiem. Dobrze jest więc przeciągać ręką po skórze w poszukiwaniu niepokojących zgrubień i nierówności. Kleszcze najchętniej wpijają się w miejscach, w których skóra jest najcieńsza i delikatna. Mowa tutaj o pachwinach, okolicach genitaliów, skórze głowy, zgięciach łokci i kolan, obszarze pod pośladkami i piersiami. Te miejsca warto więc sprawdzić szczególnie dokładnie. Borelioza i inne choroby odkleszczowe Kleszcze mogą przenosić wiele groźnych chorób, takich jak kleszczowe zapalenie mózgu, dur czy ospa, jednak najgroźniejszą i najczęściej występującą z nich jest borelioza. Nosicielami tej choroby może być aż kilkadziesiąt procent kleszczy, w zależności od obszaru, na jakim występują. Kiedy kleszcz już ugryzie, należy go jak najszybciej usunąć. Można to w zupełnie bezpieczny sposób zrobić u siebie w domu. Wystarczy użyć do tego celu sterylnej igły lub pęsety, albo też wyposażyć się w aptece w specjalny przyrząd do usuwania tych pajęczaków. Wyjętego kleszcza (czytaj też: Jak wyciągnąć kleszcza?) można przesłać do badań laboratoryjnych, które jednoznacznie wskażą, czy był on nosicielem groźnych chorób. Jeśli wynik będzie pozytywny, osoba ugryziona przez kilka tygodni będzie zmuszona przyjmować antybiotyk, który zapobiegnie rozwojowi choroby. Jak unikać kleszczy? Nie da się całkowicie wyeliminować ryzyka ugryzienia przez kleszcza, niemniej jednak da się je zminimalizować. Przy wyprawie w zagrożone okolice, warto ubrać się w długie spodnie i bluzkę zasłaniającą jak największy obszar ciała. Przydatne też może okazać się zastosowanie specyfików odstraszających owady. Można dostać je w każdej aptece, jednak mówi się o tym, że częste ich używanie może być szkodliwe dla zdrowia. Kleszcz u człowieka jak wygląda? zapytał(a) o 13:13 Jak kleszcz jest wbity w skóre i jest zarażony to ile musi minąć godzin aby choroba przeniosła się na człowieka? To ważne prosze o szybkie odp! Odpowiedzi blocked odpowiedział(a) o 13:14 Z jeden dzień najdłużej . Chyba cała doba. Nie jestem pewna. jak jest nosicielem to chyba wystarczy ugryzieniewiesz nie mam pojęcia lekarza migiem !ale to mało możliwe żeby w cb weszła, bo byś zauważyła. blocked odpowiedział(a) o 13:17 W takim wypadku kleszcz ma negatywne działanie na człowieka od chwili wszczepienia. Najlepiej jak najszybciej go usunąć lub skonsultować się z lekarzem. Ja miałam kleszcza na karku i lekarz "upijał" go spirytusem. Kleszcze wbity w skórę, może prędzej czy później prowadzić do zapalenia opon mózgowych i innych chorób. blocked odpowiedział(a) o 15:34 Kleszcz od razu po wbiciu się w skórę wydziela w miejsce ukucia specjalną substancje zapobiegającą krzepliwości krwi, niestety ona zawiera się w jego ślinie i może zostać zaaplikowana do organizmu człowieka wraz z kilku godzinach uwidacznia się rumień wędrujący i po tym objawie można stwierdzić, iż doszło do zakażenia organizmu bakteriami. Gdy tylko zauważy się kleszcza, to nie należy go polewać/smarować, ponieważ może to doprowadzić do odruchu wymiotnego kleszcza i więcej przyniesie nam to szkody niż pożytku, gdyż więcej dostanie się do naszej krwi drobnoustrojów razie ataku kleszcza należy udać się do przychodni, a nie usuwać go własnoręcznie (zapobiega to pozostaniu resztek ciała owada w skórze i zakażeniu). Monikas odpowiedział(a) o 18:43 Kleszcz ma w sobie jad, jak będziesz go usuwać dziwnymi sposobami, np smarowanie masłem to kleszcz będzie miał odruchy wymiotne i więcej wstrzyknie swego ( nie zawsze zakażonego) jadu. Myślę, że z chwilą ukąszenia pewna część jadu dostaje się do organizmu. Uważasz, że ktoś się myli? lub Podczas każdej kolejnej wiosny i lata coraz częściej zaobserwować można wzrost zachorowania na boreliozę. Niestety, ale w naszym kraju ciężko o obszar wolny od kleszczy – pasożyty te „rządzą” niemal w każdym lesie, parku czy na łące. Wiele osób bagatelizuje rumień po kleszczu i objawy boreliozy – a to może być później… drastyczne w skutkach. Borelioza rozwija się bowiem latami, prowadząc do ciężkich powikłań. Kiedy i jak rozpoznać objawy po ukąszeniu kleszcza? Podpowiadamy, dlaczego kleszcz u człowieka jest tak… niebezpieczny! Jeśli szukasz więcej informacji i porad, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o kleszczach. Po jakim czasie od ukąszenia kleszcza występują objawy? Popularne objawy po ugryzieniu kleszcza Niestety, ale większość ludzi łatwo przegapia moment ukąszenia. Kleszcz jest stworzeniem bardzo niewielkim, a jego ugryzienie jest bezbolesne. Nie pojawiają się zazwyczaj również charakterystyczne objawy po ukąszeniu kleszcza, jakie zwiastowałyby początek infekcji i choroby. Zazwyczaj, jeżeli już coś się pojawi, może to być wyłącznie zaczerwienienie – natychmiastowe po ukąszeniu. Czasami od razu możemy poczuć lekki świąd, chociaż zdarza się to u zdecydowanie mniejszej ilości osób. Można jednak odczuć objawy grypopodobne, jeżeli pojawił się… rumień po kleszczu. Zazwyczaj towarzyszą mu wówczas: gorączka,ból mięśni i stawów,zmęczenie,osłabienie organizmu,inne objawy podobne do grypy. Polecane preparaty na kleszcze - sprawdź promocje! Niestety, ale te symptomy mogą pojawić się w różnym tempie. Z pozoru niewinne, z czasem mogą przerodzić się w poważną infekcję! Oczywiście, pojawienie się powyższych objawów wcale nie musi oznaczać choroby. Aby prawidłowo zdiagnozować objawy boreliozy, należy udać się na badania diagnostyczne, wykonywane z krwi pacjenta. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o insektach. Kleszcz u człowieka kontra rumień wędrujący Wiesz już, jak wygląda kleszcz w ciele człowieka? Warto wiedzieć zatem, co potrafi być pierwszym objawem jego obecności. Otóż, jest to tzw. rumień wędrujący – pojawiający się zazwyczaj po tygodniu od ugryzienia. Jest on bardzo charakterystyczny – czerwony w środku (miejsce ukąszenia), stopniowo blednący (tworząc okręgi), a na brzegach… znów czerwonawy. Czasami ugryzienie przez kleszcza nie powoduje, że pojawi się rumień – nawet, gdy zarazi on nas boreliozą. Objawy po ukąszeniu kleszcza zazwyczaj są podobne w przypadku zarówno rumienia, jak i zwykłego zaczerwienienia po ukąszeniu. Z tą różnicą, że oba pojawiają się w innym czasie i wyglądają nieco odmiennie. Zwykłe zaczerwienienie po ataku kleszcza pojawia się natychmiastowo albo po kilku godzinach, ustępując maksymalnie do kilku dni. Z kolei rumień w postaci toksyczno-zapalnej występuje po ok. tygodniu, objawiając się charakterystyczną wysypką i ciepłem w dotyku – zazwyczaj też nie swędzi, jak zwykłe zaczerwienienie. Również średnica rumienia jest znacznie większa, jak zaczerwienienia punktowego – osiągając często więcej niż 5 cm. Rumień nie pojawia się u każdego ukąszonego przez kleszcza. Warto więc udać się do lekarza, jeżeli objawy po ukąszeniu kleszcza niepokoją! Kleszcz u człowieka a borelioza Objawy boreliozy widoczne gołym okiem Oczywiście, o boreliozie może świadczyć pojawiający się rumień wędrujący. Wiesz już, jak wygląda kleszcz w ciele człowieka. Ale czy wiesz, jak wygląda… rumień? Zazwyczaj występuje on w postaci owalnego pierścienia, który rozszerza się od miejsca ukąszenia na coraz większy obszar skóry. Może również zdarzyć się, że wystąpią wokół niego pęcherze lub martwicze zmiany. Rumień jednak nie jest wyłącznie jedynym objawem boreliozy. Może to być również: Po jakim czasie występują objawy ukąszenia kleszcza? Wyjaśniamy zanikowe zapalenie skóry o przewlekłym charakterze – pojawia się w postaci plam na nogach, przybierając barwę czerwono-szarą. Najczęściej objawy takie można zaobserwować u guz, tzw. chłoniak limfocytowy – ta zmiana jest zupełnie bezbolesna, a występuje zazwyczaj w okolicach moszny, małżowin usznych czy na sutkach. A może zainteresuje cię także ten artykuł z domowymi sposobami na mrówki? Objawy po ukąszeniu kleszcza – czy to już borelioza? Borelioza najczęściej przejawia się sztywnością karku, nudnościami i częstymi wymiotami. Jeżeli zapadniesz na tę chorobę, porażone mogą zostać nerwy twarzowe, odpowiedzialne za jej mimikę – możesz mieć wówczas problem z zamknięciem powiek albo opadającymi kącikami ust. Możliwe jest także uszkodzenie nerwów, jakie są odpowiedzialne za prawidłowe widzenie – człowiek staje się wrażliwy na światło, a także pojawiają się zaburzenia wzroku. Mało tego, objawy boreliozy to również:upośledzenie słuchu,padaczka, psychoza, depresja, zapalenie pęcherza,problemy z regularnym miesiączkowaniem,zaburzenia potencji,huśtawka nastrojów,nadmierna wrażliwość,zaburzenia koncentracji. Pamiętaj, że każdy typ boreliozy należy leczyć antybiotykami. Trzeba więc potrafić umiejętnie rozróżniać skórne choroby wszelakiej postaci – wówczas leczenie przyniesie największy efekt. Borelioza jest uleczalna pod warunkiem, że zostanie rozpoznana wcześniej. Warto więc nauczyć się rozróżniać objawy i odpowiednio wcześnie reagować – im wcześniej udamy się na kontrolę i ustalimy przyczynę objawów, tym większa szansa na wyleczenie się!Pamiętaj, że… W przypadku braku poprawy lub pogorszenia się stanu zdrowia, koniecznie wybierz się jak najszybciej do lekarza! Powyższe porady są tradycyjnymi, domowymi metodami leczenia, a nie popartą badaniami naukowymi wiedzą medyczną. Stosowanie ich nie może być zatem alternatywą dla skorzystania ze standardowych usług medycznych i konsultacji lekarskich! Czy ten artykuł był dla Ciebie pomocny? Dla 95,7% czytelników artykuł okazał się być pomocny Okres od kwietnia do czerwca to czas największej aktywności kleszczy, które mogą przenosić groźne dla zdrowia patogeny. Szybka reakcja pozwala zahamować rozwój choroby. Sprawdź jakie są objawy ukąszenia przez kleszcza. Spis treści: Jak atakuje kleszcz? Ukąszenie kleszcza – jakie objawy? Ukąszenie kleszcza – powikłania rozwiń Jak atakuje kleszcz? Kleszcze są najbardziej aktywne wiosną, od kwietnia do czerwca i wczesna jesienią. Latem ich aktywność spada. Po znalezieniu się na żywicielu kleszcz wędruje po ciele i poszukuje najdogodniejszego miejsca do wkłucia. Najczęściej są to: pachwiny, zgięcia dużych stawów – głównie podkolanowe i łokciowe, zagięcia za małżowinami usznymi i fałdy skóry na szyi. Skóra w tych miejscach jest najdelikatniejsza. Podczas wkłucia kleszcz wydziela dużą ilość szybko twardniejącej śliny. Wydzielina ta po około 30 minutach twardnieje. Powstaje z niej rurkowata pochewka, która otacza narządy gębowe, tzw. futeralik cementowy. Zapewnia to mocne oraz trwałe umocowanie narządów gębowych w skórze człowieka. Ślina kleszcza posiada właściwości znieczulające. Dlatego też moment wkłucia zazwyczaj pozostaje niezauważony. Podczas żerowania kleszcz wydziela również substancje zapobiegające krzepnięciu krwi oraz działające drażniąco na skórę żywiciela. Po odpowiednim umocowaniu kleszcz przystępuje do pobierania pokarmu, uruchamia proces ssania i wydalania. Po około 24 godzinach od wkłucia następuje rozpad komórek gruczołów ślinowych kleszcza i w tym momencie dochodzi najczęściej do przekazania żywicielowi chorobotwórczych patogenów. Kleszcze mogą na żywicielu żerować przez kilka dni. Po tym czasie odpadają. Po wessaniu krwi powiększają swoją objętość nawet 10 – krotnie. Ukąszenie kleszcza – jakie objawy? Ukłucie kleszcza wywołuje podrażnienie skóry. Początkowo bardzo często towarzyszy mu małe ognisko zapalne. Powiększa się ono szybko w wyniku martwicy sąsiednich tkanek, w tym także włókien nerwowych i ścianek pobliskich naczyń krwionośnych. Dochodzi do wytworzenia jamy międzytkankowej wypełnionej wysiękiem z dużą liczbą erytrocytów i leukocytów z krwi, która wypływa z uszkodzonych składnikami śliny kleszcza naczyń. Żerowanie samic kleszcza pospolitego jest bardziej reakcjogenne i może przebiegać z objawami ostrej reakcji alergicznej z zespołem krwotocznym. Żerowaniu larw i nimf kleszcza towarzyszą mniej nasilone objawy miejscowe. Ponadto w przebiegu boreliozy w miejscu wkłucia mogą powstawać charakterystyczne zmiany skórne. Najbardziej typowym i występującym wyłącznie w tej chorobie jest rumień wędrujący - początkowo w postaci zaczerwienionej grudki, która w kolejnych dniach rozszerza się z tendencją do blednięcia w środku, tworząc charakterystyczny obrączkowaty obraz. Ukąszenie kleszcza – powikłania Powikłaniami po ukąszeniu kleszcza są choroby przez niego przenoszone. Należą do nich choroby zakaźne, zarówno wirusowe, bakteryjne jak i pasożytnicze. Przenoszone są na człowieka ze zwierząt dzikich i domowych. Do chorób, które przenoszone są wyłącznie przez kleszcze należą: kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowych (choć człowiek może zarazić się także pijąc niepasteryzowane mleko od zakażonych przez kleszcza krów), anaplazmoza granulocytarna, borelioza i babeszjoza. Wśród chorób przenoszonych nie tylko przez kleszcze wymienić można: gorączkę Q, tularemię oraz bartonelozę. Jak wyciągnąć kleszcza? Do wyciągnięcia kleszcza należy używać pęsety lub przyrządów specjalistycznych przeznaczonych do usuwania kleszczy: Tick Twister Kleszczolapki (dwa haczyki do wykręcania kleszczy), Trix Tick removal system (produkt działający na zasadzie lassa) oraz Aspivenin (miniaturowa pompka ssąca wytwarzająca w miejscu zastosowania podciśnienie). Wykorzystując pęsetę należy pamiętać o następujących zasadach. Kleszcza należy mocno uchwycić jak najbliżej skóry i wyciągnąć płynnym i stanowczym ruchem aż do całkowitego usunięcia. Nie powinno się gwałtowanie szarpać, aby nie urwać kleszcza. Wówczas trzeba usunąć część, która pozostała w skórze. Stwarza to też zagrożenie, że tkankami uszkodzonego kleszcza zostanie zainfekowana rana. Nie powinno się zmieniać chwytu. Możliwe jest wtedy ześlizgnięcie się pęsety po kleszczu i wtłoczenie zawartości kleszcza do skóry. Po usunięciu kleszcza skórę należy zdezynfekować. Czynności związane z usuwaniem kleszcza powinno się wykonywać powoli oraz dokładnie. Kleszczy nie należy usuwać palcami, ani wykręcać i rozgniatać. Smarowanie kleszcza tłuszczem, lakierem czy podpalanie może spowodować powrót treści przewodu pokarmowego kleszcza do krwiobiegu człowieka. Źródła: 1. Brochocka A. Zagrożenia związane z pasożytniczym oddziaływaniem kleszczy jako wektora patogenów. Hygeia Public Health 2018; 53(2): 132-139. 2. Cisak E., Zwoliński J. Borelioza i inne choroby przenoszone przez kleszcze w aspekcie narażenia zawodowego. Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2010. 3. Tylewska – Wierzbanowska S., Chmielewski T. Zoonozy przenoszone przez kleszcze na terenie Polski. Postępy Mikrobiologii 2010; 49 (3): 191 – 197.

jak wygląda kleszcz w skórze człowieka